Een commissie van de Nederlandse Orde van Advocaten heeft een quick scan uitgevoerd van de voorstellen rond aspecten van de rechtsstaat in de partijprogramma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen van 15 maart. Achtentwintig partijen zullen daar aan deelnemen. De Orde van Advocaten heeft de programma’s bestudeerd van de dertien partijen die in december 2016 met twee of meer zetels in de Kamer zaten. (In de maanden voorafgaand aan de verkiezingen zaten zeventien fracties in de Tweede Kamer, waaronder zes die zich gedurende de regeringsperiode 2012-2017 van een van de bestaande partijen afsplitsten. De partijprogramma’s van twee van die afsplitsingen, DENK en VNL, zijn bij de doorlichting van de commissie meegenomen, omdat zij momenteel met een fractie van twee leden in de Tweede Kamer vertegenwoordigd zijn. Verkiezingsprogramma’s van eenmansfracties heeft de commissie buiten beschouwing gelaten.)
De commissie, die bestond uit vijf eminente juristen, heeft in de partijprogramma’s vijf trends onderscheiden die in relatie staan met het behoud of de versterking van de rechtsstaat. Het gaat om immigratie en grondrechten, bestrijding van terrorisme en jihadisme, staatsrechtelijke hervormingen, recht en digitalisering, en Europa en de internationale (handels)verdragen. Op die deelterreinen heeft zij de voorgestelde maatregelen onderzocht naar hun rechtsstatelijke kwaliteit. Zij heeft alle relevante voorstellen getoetst aan drie minimumeisen:
· De overheid is zelf gebonden aan het geldend recht en aan rechterlijke uitspraken. Haar beleid moet ten opzichte van de burgers voorspelbaar en controleerbaar zijn;
· Fundamentele rechten en vrijheden van burgers worden geëerbiedigd;
· Iedereen moet een effectieve toegang tot een onpartijdige en onafhankelijke rechter hebben.
De commissie wilde niet iedere keer inhoudelijk op de voorstellen ingaan, maar heeft ze wel elk ruwweg gekwalificeerd in drie categorieën:
· Plannen die de rechtsstaat (kunnen) verbeteren (groen)
· Plannen die (kunnen) afdoen aan de rechtsstaat (oranje)
· Plannen die regelrecht in strijd zijn met de rechtsstaat (rood)
Het ziet er misschien wat kinderlijk uit, met die drie kleuren, maar je kan er natuurlijk wel een mooi overzichtje mee maken, dat kan helpen voor wie op 15 maart bezorgdheid om de rechtsstaat wil uitdrukken.
De commissie formuleert zelf deze conclusie:
“Hoewel de rechtsstaat in 2017 bij veel politieke partijen op de agenda staat, levert de beoordeling door de commissie een onrustig beeld op. Bij vijf van de dertien onderzochte verkiezingsprogramma’s heeft de commissie maatregelen gevonden die met de minimumeisen van de rechtsstaat strijden en daarom als “rood” zijn gemarkeerd, vaak omdat zij rechtstreeks ingaan tegen fundamentele rechten en vrijheden van mensen of inbreuk maken op het recht op een behoorlijk proces.7 Het gaat daarbij vooral om maatregelen rond terrorisme, jihadisme, vluchtelingen, islam en immigratie, thema’s die de afgelopen jaren sterk de aandacht trokken. De commissie merkt op dat de grote maatschappelijke uitdagingen van deze tijd de fundamenten van onze rechtsstaat daadwerkelijk onder druk zetten. Willen we de rechtsstaat behouden, dan zullen we in antwoord op dreigingen van buitenaf steeds naar die maatregelen moeten zoeken die onze rechtsstaat zelf geen geweld aandoen. Wie ter bescherming van onze democratische rechtsstaat bereid is om de rechtsstaat zelf te ondermijnen, bijvoorbeeld door bepaalde groepen burgers voortaan als tweederangs te behandelen of uit te sluiten van rechten, vormt zelf een bedreiging voor de vrijheden die het fundament van onze samenleving vormen.
Wat het onrustige beeld versterkt, is de opvallende staatsrechtelijke hervormingsdrift die in veel programma’s naar voren komt. De wijze waarop het machtsevenwicht in de democratische rechtsstaat op dit moment is georganiseerd, is geen vanzelfsprekendheid meer. Ook de digitalisering zorgt voor grote veranderingen en kan onze vrijheden versterken, maar ook verzwakken, bijvoorbeeld als maatregelen om het internet te beveiligen inbreuk maken op het recht op privacy.
De commissie wil niet de indruk wekken dat elke verandering verkeerd is. Onze rechtsstaat is dynamisch en ook onze vrijheden liggen niet vast. Veel kritische signaleringen van de commissie zijn daarom niet rood, maar oranje. Daarmee heeft de commissie willen aangeven dat deze voorstellen nog eens grondig moeten worden bekeken, omdat zij in rechtsstatelijk opzicht vragen oproepen, bijvoorbeeld omdat zij niet in overeenstemming zijn met bestaande regels en afspraken.
Er is bovendien ook goed nieuws. Meer dan in de vorige verkiezingsronde stelt de commissie vast dat de rechtsstaat als een relevant thema wordt benoemd in veel van de programma’s. Het blijft niet bij algemene steunbetuigingen; veel partijen doen voorstellen die een concrete versterking van onze rechtsstaat inhouden. De commissie wil speciaal daarop de aandacht van kiezers en gekozenen vestigen. Deze voorstellen zijn het overdenken waard bij het streven naar een steeds betere rechtsstaat. Daaraan geven wij gezamenlijk vorm.”
Opvallend vind ik zelf de ChristenUnie: haar vijf relevante voorstellen die de Orde van Advocaten heeft onderzocht, horen alle in de categorie ‘kunnen de rechtsstaat verbeteren’. Ook de SP, de Partij voor de Dieren, PvdA, D66 en GroenLinks lijken overwegend een versterking van de rechtsstaat voor te stellen.
