taal

Nederlandse versie op https://rivieren-en-meren.online/2019/03/31/het-klimaat-redden/

"...

Tout ceci me vint à l’esprit au moment de voir encore une série de photos d’écoliers belges pendant leurs manifestations pour « sauver le climat ». Quelque soit leur langue natale, ils/elles portaient des slogans mélangeant joyeusement phrases et mots en néerlandais, français et anglais-mondialisé : Arrête de niquer ta mer – Eat pussy, not cows, mais aussi Eat dick, not microplastic – Phoque le réchauffement climatique  – There is no planète B – Change the politics, not the climate – 15 mars 2019 Global Strike for Future. Sans doute, les jeunes pour qui ce genre de mixage linguistique est tout à fait évident, estimeront le concept d’impérialisme culturel totalement dépassé, sinon complètement inconnu.

Dans les média que je consulte, les écoliers qui font l’école buissonnière bénéficient de beaucoup de compréhension et de sympathie. Le pdg France de la Walt Disney Company déclare sans aucune ironie apparente : « Et puis, les enfants qui descendent en ce moment dans la rue, j’ai presque envie de les appeler  la génération Disneynature . » (Le Soir, 19 mars 2019) Même une éditorialiste d’habitude assez sereine comme Béatrice Delvaux ne se retient pas dans son Édito à la Une du Soir (22 février 2019) : « Il y a quelque chose d’improbable, il y a quelque chose de magique, il y a quelque chose d’émouvant dans ce que nous avons vu jeudi à Bruxelles. Quelque chose d’historique aussi. Quatre jeunes filles de 16 et 17 ans qui se dressent, haranguent le monde, tancent ceux qui les prennent pour « des marionnettes qui ne peuvent penser par elles-mêmes » et leur disent leurs quatre vérités. [-] Ce jeudi, nous avions devant nous des filles de cette Antigone de Sophocle, qui veut accomplir une mission et refuse la logique des gouvernants. »

Bon, je ne veux pas jouer le vieux canasson cynique : super que des ados s’engagent pour la bonne cause. En plus, l’excitation de sécher les cours, le plaisir d’entreprendre des actions en groupe, la satisfaction d’atteindre les média avec ses slogans drôles, … qu’y a-t-il de plus beau que la combinaison d’engagement et de joie ? Se battre pour un monde meilleur fait que l’on se sente mieux également.

Mais alors, comment ça, la bonne cause, un monde meilleur, sauver la planète ? De quelle manière ? La plupart des jeunes à qui l’on donne la parole dans les média ne cessent de répéter que ce mouvement climatique n’est pas politique – mais en même temps ils exigent que « la politique » agisse et prenne des mesures pour une politique climatique plus ferme. Évidemment un tel appel ..."

Le texte intégral de cet essai se trouve ici

Fake news, post-truth, ach ach, niks nieuws onder de zon. Thomas Hobbes wist al dat waar en vals kenmerken zijn van woorden, niet van dingen. Wat waar is of vals wordt uiteindelijk bepaald in het discours dat in een bepaalde omstandigheid, op een bepaalde plek, op een bepaald moment, er het best in slaagt om verschijnselen te beschrijven, te wijzigen, te verbergen, of te vermommen. Hobbes lijkt in een bepaald opzicht niet ver af te staan van de benadering van Plato, in zijn beroemde allegorie van de grot uit Politeia (Staat). Daarin stelt hij de retorische vraag: “Meent ge niet dat de gevangenen in de mening zouden verkeren dat ze, door namen te geven aan wat ze zien, de werkelijke bestaande voorwerpen zelf zouden noemen?” (vertaling Xaveer De Win, 1961).

Zou Misako Ozaki het menen, dat zij door te benoemen wat ze ziet, de werkelijkheid beschrijft aan Masaya Nakamori, de blind wordende fotograaf in Hikari (‘Vers la lumière’) van Naomi Kawase uit 2017? Is audiodescriptie, zoals zij te volgen is bij bepaalde programma’s op de RTBF waar of vals?

Beiden, Plato en Hobbes, stellen vast dat het de taal is die de werkelijkheid kenbaar maakt. Maar Hobbes heeft de theorie van Plato een draai gegeven; de taal is niet de neutrale afspiegeling van de dingen, maar zij kleurt ze, zij manipuleert en tekent de werkelijkheid, die slechts kenbaar wordt als onderdeel van de ideologische, filosofische, religieuze, pragmatische … inzet van een betoog. En het is Michel Foucault die er de nadruk op legt dat de constructie van waarheid onlosmakelijk verbonden is met de constructie van macht. Het toekennen van waarheid aan een bepaalde  beschrijving van de werkelijkheid legitimeert een bepaalde vorm van macht. En omgekeerd, is het macht die toelaat een bepaalde beschrijving van de werkelijkheid voor waarheid te doen doorgaan. Kennis, gecombineerd met kracht, wordt waarheid; kracht in combinatie met kennis genereert macht. Als waarheid dus altijd geconstrueerd wordt in ingewikkelde processen van macht, kennis, taal (en subjectiviteit), dan zijn fake news of post-truth niet eens bijzondere fenomenen. Alle nieuws en alle waarheid komen tot stand in en door specifieke machtsstructuren.

Heeft Hillary Clinton werkelijk deelgenomen aan sexfestijnen met kinderen in de kelder van pizzeria Comet Ping Pong? Zal de linkse gutmensch in zijn absolute goedheid net het tegenovergestelde bewerkstelligen van wat hij claimt te willen: de totale afbraak van de welvaartsstaat? Leugens en flauwekul, zeg je? In bepaalde machtsverhoudingen en voor bepaalde machtsdoelen kunnen deze uitspraken het karakter van waarheid aannemen. Omgekeerd, wie er in slaagt de waarheid ervan te ondermijnen, ondermijnt daarmee ook de macht die deze uitspraken funderen. Met andere woorden, het ‘ontmaskeren’ van fake news gaat niet alleen om ‘de waarheid’, maar vooral om de macht die deze waarheid kan produceren.

Als een vertoog (een verhaal, een beeld, een symbool) betekenis kan geven aan mensen hun leven, dan is dat vertoog niet alleen daardoor een politieke machtsfactor, maar ook door het feit dat mensen er mee aan de slag gaan om hun wereldbeeld in te vullen. Het vertoog op zich kan waar of vals zijn, op het moment dat mensen het integreren in hun wereldbeeld en het reproduceren in hun taal, hun denken en hun daden, is het werkelijkheid geworden. Waarheid en onwaarheid maken plaats voor werkelijkheid en onwerkelijkheid.

Deze mechanismen spelen niet alleen in de productie of ontmanteling van waarheden voor directe en duidelijke politieke doeleinden. Zij werken zeker niet minder op een terrein waar wenselijkheid èn onvermijdelijkheid hand in hand lijken te gaan: innovatie en technische vooruitgang. ‘Mis jouw afspraak met de toekomst niet!’ Je hoeft er de technologierubrieken in de kranten maar op na te slaan, en je stuit voortdurend op een aantal stellingen die als waarheid worden verkondigd. De meest voorkomende, die je in alle maten en varianten terugvindt, is ‘technologie is neutraal – je kan er goed of slecht gebruik van maken’. (Vergelijk met de VSAmerikaanse klassieker over vuurwapens: “The only way to stop a bad guy with a gun is with a good guy with a gun.”) Neem nu het recente rapport over de toekomst van de Belgische advocatuur dat minister van Justitie Geens heeft besteld bij twee vooraanstaande zakenadvocaten (waarvan één een vroegere vennoot van hem). Het rapport pleit onder meer voor meer technologische toepassingen en de inzet van artificiële intelligentie om grip te krijgen op de big data van de rechtspraak. En net zoals in de VS en Groot-Brittanië (en China) al volop gebruik gemaakt wordt van algoritmes in het kader van predictive policing – met alle persoonlijke drama’s van dien – zo willen de auteurs van het rapport inzetten op justice prédictive. “En faisant tourner des algorithmes sur des données ciblées dans les jugements, arrêts ou commentaires de jurisprudence, il serait possible de prévoir, selon les auteurs, « avec un degré de fiabilité bien supérieur à celui d’un juriste classique », la solution qu’un juge pourrait donner à un casus donné”, stelt Le Soir (1 maart 2018).

Maar algoritmes zijn helemaal geen neutrale technologie. Computersystemen en artificiële intelligentie worden gemaakt door mensen, op basis van hun inschattingen van wat waar en echt is, relevant en pragmatisch. Zowat overal wordt tegenwoordig software uitgetest om in eenvoudige rechtszaken tot uitspraken te komen zonder tussenkomst van een rechter. Maar wat bepaalt wat een eenvoudige zaak is? Het bedrag dat op het spel staat? Bovendien is veel van deze intelligente technologie autopoietisch – en dat is ook de bedoeling: eens het systeem draait, op basis van tijdgebonden of toevallig ingevoerde gegevens, reproduceert het zichzelf zonder verdere sturing van buitenaf. Met andere woorden – en dat is de ervaring met predictive policing – na een tijdje produceert het systeem zijn eigen waarheid, die wel degelijk echte gevolgen creëert in de werkelijkheid. (Hier een doorwrochte wetenschappelijke analyse.)

Kortom, of het nu om politieke of technologische waarheid gaat, of ze ook echt is hangt af van de waarde die mensen er aan hechten en de manier waarop zij ermee omgaan. De verbeelding van wat waar en echt is, is niet alleen maar een politiek overtuigingsmiddel; als zij aanslaat wordt deze verbeelding zelf politieke inhoud. Bij ‘verbeelding’ hoef je overigens niet meteen aan beelden te denken; politieke verbeelding wordt nog steeds overwegend in taal uitgedrukt. En zo kom ik uiteindelijk terug bij het grote probleem waar (Franse) vrouwelijke denkers – Irigaray, Kristeva, Cixous – mee zaten in de jaren 1980: hoe druk je verzet uit in taal, als de taal die je daarvoor ter beschikking staat door en door geïmpregneerd is met de symbolische orde die je bestrijdt? Met een soort ‘heroïsch nihilisme’ waarin je taal dan maar helemaal opzij zet, schiet je niks op.

In 1987 vergeleek Susan Parsons de taal waarmee feministen hun verzet moesten vormgeven met de voorruit van een auto: "One of the things we can do is to examine the windscreen of the car we are driving so that we can notice its cracks, see where it is smudged, observe the way in which the particular material of which it is made distorts our vision of what is around us, or find the clear spaces by which we can get a good view of what lies ahead. In this way, we become aware of our finitude, our limitations, our unique perspective which constitutes our identity as persons with a point of view. But it is quite another thing actually to drive the car, an activity in which staring at the windscreen would be a serious liability since it is what we need to use in order to be able to get anywhere at all. Unless we desist from the activity for which windscreens were originally devised and found practicable, we must sometimes merely use them to go forward without noticing them."

Sluimert hier een gedachtegang die kan helpen om om te gaan met de macht in en achter verwerpelijke constructies van waarheid en werkelijkheid?

Hoe pathetisch kan je worden, als het gaat om ‘de redding van het klimaat’?

John Vandaele schreef onlangs een opiniestuk voor de Standaard. De man is journalist en voorzitter van een Gentse coöperatie die een zegje wil hebben in het beheer van twee windmolens van Eneco. Op 4-5 mei schreef hij: “Wij hebben intussen een vergunning (dwz. Eneco heeft die vergunning – HD), maar één enkele burger kan naar de Raad van State trekken en dan kan het klimaat weer anderhalf jaar wachten. Maar het klimaat wacht niet. Eigenlijk brengt de klimaatverandering ons in een oorlogssituatie, waardoor we in sneltempo de juiste investeringen moeten doen. Kunnen juristen geen procedures ontwerpen die aangepast zijn aan die situatie – maar uiteraard binnen de grondwet vallen?” Gevonden vreten natuurlijk voor de beruchte koppenmakers van de krant: “Klimaatverandering brengt ons in een oorlogssituatie”.

Welja, niet alleen zitten wij nu vanwege de ‘terrorismedreiging’ opgescheept met een noodtoestand, militairen op straat en uitzonderingswetgeving, maar daarnaast moeten juristen nog eens gepaste procedures gaan verzinnen om de oorlogssituatie van de klimaatverandering het hoofd te bieden. Een suggestie: slacht meteen (verdoofd, uiteraard) alle koeien, dat zal de methaanuitstoot stante pede drastisch reduceren. En laat het leger beletten dat mensen zich nog voor andere doeleinden verplaatsen dan om te gaan werken en produceren (behalve als zij met een wagen van de zaak gaan, want dat is hors catégorie).

Ach ach, oorlogssituatie, inspraak in het beleid van een multinational, noodprocedures, het klimaat wacht niet, … het is pathetisch gejammer dat de kern van het probleem niet benoemt. Die kern is dat we leven in een (globaal) economisch systeem dat gebaseerd is op de fetisj van meerwaardeproductie en groei. Of je nu pleit voor nieuwe technologie of voor nieuwe regelgeving, die veranderen niets als zij geen basis hebben in een nieuwe politiek en een nieuwe cultuur, waarin eerst gekeken wordt naar wat men nodig heeft, en dan pas naar de technieken, procedures en mechanismen om dat te bereiken. Het systeem waarin wij nu leven – en dat zo langzamerhand aan de gehele wereld is opgedrongen – gaat juist uit van het tegendeel. Het kapitalisme draait op groei en meerwaardeproductie, en die kunnen elkaar slechts wederzijds blijven reproduceren, zolang er steeds opnieuw consumenten gecreëerd worden die door hun consumptie die motor draaiende houden. Intussen lijkt zowat iedereen er nu van overtuigd dat groei en de productie van meerwaarde ook voor de mens een noodzakelijke voorwaarde zijn om zich met succes te kunnen positioneren op de marktplaats, die de samenleving geworden is. Wat zou je dan nog jammeren over het klimaat ‘dat niet wacht’, als je alternatieve vormen van energieopwekking er alleen maar toe dienen om natuurlijke en culturele remmen weg te nemen voor de fetisj van de groei?

Het Groot Dictee der Nederlandse Taal 2013, dat morgen plaatsvindt, is geschreven door Kees van Kooten. In de aanloop daar naartoe had hij een hilarisch (of toch irritant?) optreden in De wereld draait door. (De inhoud van die monoloog was ook, vormgegeven als een interview, te lezen in De Morgen van 14 december 2013.) Van Kooten gaf in DWDD een aantal voorbeelden uit zijn collectie foute titels, foute zinnen en spelfouten, gevonden in Nederlandse kranten. Dat gaat dan van ‘Van slavernij verdacht Brits echtpaar op borgtocht vrij’ tot ‘Romijnse Oudheid’ of het gebruik van ‘mits’ in plaats van ‘tenzij’.

Hij concludeert: “Dus kunnen we foute taal niet dulden. Taal is waar het op staat.”

Toevallig kreeg Van Kooten in diezelfde krant van 14 december nog eens een extra bron van ergernis aangeboden door de Belgische minister van Justitie, Annemie Turtelboom. Bijna een volledige krantenpagina lang mag zij opsommen wat zij allemaal in twee jaar verwezenlijkt heeft bij de hervorming van Justitie. Zij begrijpt dat de vakbonden het daar soms moeilijk mee hebben, maar dat neemt niet weg dat zij hoopt dat “over enkele weken” de Senaat het tweede wetsontwerp op het beheer van Justitie zal goedkeuren. Dan “zal onomkeerbaar een periode van tien jaar van verandering in justitie starten. En wie betwist nog dat dit niet nodig zou zijn?”